همه چیز در رابطه با کودک ، مسجد و تربیت مسجدی فرزندان
همه چیز در رابطه با کودک ، مسجد و تربیت مسجدی فرزندان باید دانست که بهترین مکان برای رشد دینی کودک جایی نمی تواند باشد، جز خانه خالق، که همان مسجد است و مهمانان، زائر او و نیز خودِ صاحب خانه، اکرام زائر را واجب دانسته در این صورت است که با تربیت ما و برکتی که خدای متعال در زائران کوچک خویش قرار می دهد، می توانیم شاهد کودکان متقی باشیم.
مسجد و تاثیر عوامل محیطی در تربیت فرزندان
مسجد بهترین محیطی است که در میان دیگر محیط ها از بالاترین امتیاز سلامت روحی، روانی، اعتقادی و دینی برخوردار است. گذشته از آن مسجد می تواند بسیاری از همین نیازها را در قالب تفریح و ورزش و آموزش برای کودکان فراهم آورد.
تربیت صحیح، وابسته به عوامل متعددی است که یکی از مهمترین آنها محیط سالم و صالح است. یک مدرسه آلوده و یا محیط ورزشی ناسالم می تواند تمام تلاش والدین برای تربیت فرزند را بر باد دهد و پیامدهای ناخوش آیندی را برای روح و روان کودک به بار آورد.
به همین دلیل است که پیامبر خدا (ص) می فرماید:
«حَقُّ الْوَلَدِ عَلَی وَالِدِهِ أَنْ یُحْسِنَ اسْمَهُ وَ أَدَبَهُ وَ یَضَعَهُ مَوْضِعاً صَالِحاً.» «حق فرزند بر گردن پدرش این است که برایش نام نیک برگزیند و او را به خوبی ادب کند و او را در مکان و موقعیتی شایسته و صالح قرار دهد».
عبارت «یضعه موضعا صالحا» نشانگر آن است که پدر موظف است، برای نیازهای آموزشی و تربیتی فرزندش در هر سن و سالی، مکانی مناسب و صالح بیابد. این وظیفه از مهد کودک و مدرسه و دانشگاه گرفته تا محیط ورزشی و محیط کار، بر دوش پدر سنگینی می کند.
اما حقیقتا مسجد بهترین محیطی است که در میان دیگر محیط ها از بالاترین امتیاز سلامت روحی، روانی، اعتقادی و دینی برخوردار است. گذشته از آنکه مسجد می تواند بسیاری از همین نیازها را در قالب تفریح و ورزش و آموزش برای کودکان فراهم آورد.
تاثیر محیط نورانی مسجد بر کودکان
مسجد، ارزشمندترین محیط برای رشد معنوی و تربیت روحی انسان است. هر انسانی در هر دوره ای از زندگی اگر با این محیط نورانی در ارتباط باشد، به ثمرات آن دست خواهد یافت. ارتباط کودکان و جوانان با مسجد نیز حتی اگر به اندازه یک حضور کوتاه مدت هم باشد، می تواند تاثیرات خوبی داشته باشد. پیامبر خدا ص می فرماید:
«الْجَلْسَةُ فِی الْجَامِعِ خَیْرٌ لِی مِنَ الْجَلْسَةِ فِی الْجَنَّةِ لانَّ الْجَنَّةَ فِیهَا رِضَی نَفْسِی وَ الْجَامِعَ فِیهِ رِضَی رَبِّی.»
«براى من نشستن در مسجد جامع بهتر از نشستن در بهشت است. زیرا نشستن در بهشت، خشنودى نفس است ولى نشستن در مسجد جامع، رضایت پروردگارم را تامین می کند.»
«الْجَلْسَةُ فِی الْجَامِعِ خَیْرٌ لِی مِنَ الْجَلْسَةِ فِی الْجَنَّةِ لانَّ الْجَنَّةَ فِیهَا رِضَی نَفْسِی وَ الْجَامِعَ فِیهِ رِضَی رَبِّی.»
«براى من نشستن در مسجد جامع بهتر از نشستن در بهشت است. زیرا نشستن در بهشت، خشنودى نفس است ولى نشستن در مسجد جامع، رضایت پروردگارم را تامین می کند.»
کودکان و صِرف حضور آنها در مسجد
از آنچه گفته شد می توان چنین نتیجه گرفت که صرف آوردن کودکان به مسجد، پیامدهای بسیار خوبی برای آنها خواهد داشت و نورانیت حال و آینده آنها را رقم خواهد زد.
ممکن است به دلایل گوناگونی حضور کودکان در مسجد، منتهی به خواندن نماز و انجام دیگر عبادات هم نشود. اما با این حال باید گفت که قطعا نورانیت حاکم بر مسجد تاثیر خود را خواهد گذاشت.
این مساله را می توانیم به تمامی کودکان سرایت دهیم. از کودکی که شیرخواره است و اساسا عبادت برای او معنا و مفهومی ندارد. از کودک ٣ یا ٤ ساله که هنوز نماز را نیاموخته است. تا کودک هایی که خواندن نماز را آموخته اند و به دلیل بازیگوشی، گاه نماز در مسجد را رها می کنند؛ و یا حتی کودکانی که ممیز هستند و گاه حوصله خواندن نماز جماعت را ندارند.
بنابراین صِرف حضور هر کسی در مسجد، برای او بسیار پرخیر و برکت خواهد بود. البته به شرط آنکه سبب مفسده ای دیگر نشود و روح عبادی مسجد را تحت الشعاع قرار ندهد.
معمولاً همه مساجد همزمان که خود را با برنامه‌های مختلف و متنوع، برای ماه آماده می‌کنند، گوشه چشمی هم به کودکان و نوجوانان دارند تا زمانی که پدر و مادر مشغول دعا و نیایش هستند از طریق این فعالیت‌ها فرزندان را سرگرم کنند. در واقع ماه رمضان جزء آن ماه‌هایی است که مربیان و خادمین مسجد سعی در جذب کودکان دارند.
شکی نیست که این آمد و شدها و مشارکت‌ها برای کودکان ارزنده است؛ ولی با این شرط که اولاً مسائلی که مطرح می‌شود در حدود درک و لمس کودک باشد، ثانیاً طفل در آن خسته نشود که کارش به سرخوردگی برسد و ثالثاً پس از پایان مراسم لذتی مادی یا معنوی، چون غذا و شربتی، یا تشویق و تأییدی برای طفل حاصل آید.
وظیفه شما چیست؟
به عنوان پدر و مادر یکی از مهم ترین وظایف شما در قبال فرزندتان آموختن آموزه‌های دینی به و آشنا کردن او با واجبات است. یکی از مکان‌هایی که می‌توانید به آنجا برای این کار مراجعه کنید وبا خیال آسوده از نتیجه لذت ببرید، جایی که از عهده این کار به خوبی بر می‌آید مسجد است.
اما، فراموش نکنید از مسئولیت شما نسبت به فرزندتان چیزی کم نمی‌شود؛ مسجد تنها شما را در این راه کمک می‌کند. شما جزء اولین کسانی هستید که می‌توانید فرزندتان را برای همیشه رفیق و شفیق خانه خدا کنید.
کودک در مسجد
بچه‌ها دوست دارند در محافل مذهبی رشد یابند، در بین جمع باشند و اعمال و رفتار گروهی را در مراسم مذهبی ببینند. سرودهای دسته جمعی، شعرها، دعاها، آوازها، مرثیه خواندن‌های جمعی، نماز جماعت، تدارک برنامه‌های عید و دیگر اموری از این قبیل برای کودک بسیار لذتبخش است. انجام چنین اموری در تقویت حس اجتماعی کودکان جهت حضور در مساجد تأثیر گذار است.
چه خوب است قبل از این که به مسجد بروید درباره آداب و مقررات این مکان مقدس با فرزندتان صحبت کنید. او را به زور نبرید و یا مجبورش نکنید؛ بهتر است با جملات خیلی صمیمی و دوستانه دعوتش کنید. سپس هر بار که به سمت منزل باز می‌گردید از وی بپرسید چه چیزهایی یاد گرفته است؟ با او مثل بچه‌ها رفتار نکنید، چون فرزندتان حالا خود را بزرگتر از همیشه احساس می‌کند.
به فرزندتان بگویید که می‌تواند دوستانش را با خود همراه کند وبا آنان مسجد برود «البته با اجازه پدر و مادر». این‌گونه زمانی که با گروه همسالان هست بیشتر لذت می‌برد و دفعات بعدی نیز با هم می‌روند. ممکن است شما مانند برخی از والدین فرصت صحبت و مباحثه درباره قرآن را نداشته باشید و به خاطر مشغله کاری نتوانید قصه‌های قرآنی را برای فرزندتان تعریف کنید، مربیان و روحانیون فعال در مسجد این قصه‌ها را به شیرینی هر چه تمام‌تر بیان می‌کنند.
چون فرزندتان این مسائل و قصه‌ها را از زبانتان نشنیده ممکن است احساس کند نمی‌دانید؛ بنابراین زمانی که درباره آنها با شما سخن می‌گوید بهتر است به حرف‌هایش خوب گوش کنید، لبخند بزنید و به نشانه رضایت سر تکان دهید تا کودکتان لذت ببرد و مشتاق‌تر شود.
حضور کودکان در اماکن مذهبی، به ویژه در نماز جماعت، باید با تشویق و ترغیب همراه باشد. در بسیاری از مساجد مرتب کردن قرآن‌ها، جا نمازها و... را به کودکان می‌سپارند. خادمین مسجد بچه‌ها را در این امور شریک می‌کنند و از آنها کمک می‌خواهند، کودکان علاقه زیادی به این کارها دارند و همیشه برای چنین فعالیت‌هایی از یکدیگر پیشی می‌گیرند.
نکته :شخصیت دادن به کودکان و برخورد محبت آمیز، محترمانه و صبورانه بهتر از تذکرات تند و بی حوصلگی های مفرط در برخورد با آنان است که هنوز به بلوغ عقلی و اجتماعی نرسیده‌اند. گاهی متأسفانه رفتار و برخوردهای دور از انتظار بعضی افراد نسبت به کودکانی که با اشتیاق جهت نماز جماعت مسجد آمده اند، موجب سرخوردگی و شاید انحراف آنان از مسیر دین می‌شود.
برکات و آثار مسجد
گاهی ممکن است فرزندتان شما را از چیزی آگاه کند که نمی‌دانستید یا دانسته‌های شما را تکمیل کند؛ این یکی از آثار و برکات دوستی او با خانه خداست. اولین چیزی که فرزندتان در مسجد می‌آموزد توکل به خداست، خواندن نماز اول وقت، اتحاد و یکپارچگی، نظم و ترتیبی که در صف‌های نماز می‌بیند.
بالاخره او قرائت خوبی پیدا می‌کند، احترام به والدین در وی تقویت می‌شود، با خانه خدا انس میگیرد و در بزرگسالی مسجد برایش مامن و پناهگاهی می‌شود که در آنجا آرام گیرد؛ چون با این مکان از کودکی خو گرفته است.
نهایت این که بسیاری از استعدادهای فرزندتان در چنین مکان مقدسی شکوفا می‌شود، صوت زیبا و دلنشین در تلاوت قرآن و ندای اذان که شاید از آن بی اطلاع باشید و...
آری، سال‌ها پیش مسجد تنها مکانی برای عبادت و نیایش بود، اما امروز برنامه‌های مفیدی در این مکان برای همه گروه‌های سنی وجود دارد؛ مانند فعالیتهای فرهنگی که با ورود تابستان اوج میگیرد و همگان را بهره‌مند می‌سازد، به ویژه برای کودکان.
با توجه به اهمیت عادت دهى کودکان در مساجد ،اسلام در قبال مسجد درباره کودکان چه دیدگاهى دارد؟
درجواب این سوال باید گفت که در نگاهى به احادیث و روایات وارده با پاسخ هاى دوگانه اى مواجه مى شویم :
1- احادیثى که ورود کودکان را به مسجد مکروه مى شمارد.
2- احادیثى که دلیل بر جواز حضور کودکان در مسجد و تشویق بدان امر است.
در دو سه حدیثى که به طرق مختلف در باب کراهت حضور کودکان در مساجد وارد شده است، صرف نظر از اینکه تقدم و تارى در کلمات آنها مشاهده مى شود، چنین است: « جنبوامساجدکم مجانینکم وصبیانکم» (حضرت رسول اکرم (ص) مى فرمایند: از مساجدتان دیوانگان و کودکان خود را دور نگه دارید).
البته شمارى از علما و اهل سنت از این حدیث حکم عدم جواز ورود کودک را به مسجد استنباط کرده و بدان فتوی داده اند. قابسى از مالک نقل مى کند: اگر کودک در سنین بازى و شیطنت است من ورود او را به مسجد جایز نمى دانم، اما در مقابل این حدیث ما در ماخذ دینى شاهدیم که پیامبر(ص) و اصحاب، بچه هاى خود را به مسجد مى آورند. نه تنها بچه هاى سه چهارساله بلکه زنان اصحاب با بچه هاى شیرخوار خود در نمازهاى جماعت حاضر مى شدند.
روایات نشان نمى دهند که پیامبر رحمت (ص) حتى در یک مورد بر آنان یا بر والدین آنان نهیب زده یا به آوردن بچه هایشان به مسجد اعتراض کرده باشند، بلکه بر عکس، عکس العمل هایى که حاکى از تشویق و رضایت است، از جانب آن حضرت مشاهده مى شد.
در حدیثی ضمن دلالت برحضور کودکان در مساجد چگونگى شرکت آنان در صفوف جماعت بدین گونه بیان شده است: «عن جابر، عن ابى جعفر(ع) قال: سألته عن الصیبان اذا صفوا فى الصلوه المکتوبة، قال: لاتؤخر و هم عن الصلوة و فرقوا بینهم». جابر نقل مى کند که امام باقر(ع) درباره کودکانى که درنماز واجب حضور مى یابند پرسیدم . حضرت فرمودند: آنان را در اخر صف هاى جماعت با هم نگذارید، بلکه جداگانه بین بزرگسالان پراکنده سازید.
باتوجه به احادیث و روایاتى که یاد آور شدیم، اگر جمع بندى صحیحى به عمل نیاید شاید این شبهه ایجاد شود که احادیث مشمول نوعى تناقض گویى شده اند، در حالى که به هیچ وجه چنین نیست. صدور احادیثى از قبیل :«جنبوا مساجدکم مجانینکم وصبیانکم ....» نشان مى دهد که این حدیث شریف، کودکانى را در نظر دارد که در حرکات خود و در شیطنت و شلوغ کارى بسان دیوانگان عمل مى کنند و درصورت حضور در مسجد، موجب آلودگى یا ایجاد بى نظمى غیرمتعارف در مسجد مى شوند. این احتمال هم وجود دارد که درجامعه آن روز باتوجه به شرایط و عدم امکاناتى از قبیل پوشاک مناسب بچه، حضور کودکان چه بسا موجب آلودگى مسجد و حاضران در مسجد مى شد.
طبق نظر فقیه بزرگوار شهید ثانی (ره): «مراد کودکانى است که به طهارت آنان اعتمادى نیست یا اینکه خوب و بد را تشخیص نمى دهند اما بچه ممیزى که طهارت او مورد وثوق است و خودش نیز برنمازها مواظبت مى کند کراهتى برآن متوجه نیست بلکه سزاوار است او را به آمدن مسجد تمرین دادهمچنانکه لازم است براى نماز تمرین وعادت داده شود.
آیت الله شهید مطهرى نیز در یکى از گفتارهاى خود در توضیح آیه: «وامر اهلک بالصلاة‌و اصطبر علیها»(طه 55/)(اهلت را به نماز دستور بده و برنماز صبرکن) چنین بیان مى کند:«.....بچه ها را از کودکى باید به نماز تمرین داد.... بچه را باید در محیط مشوق نماز خواندن برد. این به تجربه ثابت شده است که اگر بچه به مسجد نرود، اگر در جمع نباشد نمازخواندن جمع را نبیند به این کار تشویق نمى شود. چون اصلاً حضور درجمع مشوق انسان است آدم بزرگ هم وقتى خودش را درجمع اهل عبادت مى بیند روح عبادت بیشترى پیدا مى کند بچه که دیگربیشتر تحت تأثیر است ... باید با بچه هاى خودمان ، برنامه مسجد رفتن داشته باشیم تا بچه ها با مساجد و معابد آشنا بشوند.
از طرفى دیگر باید به نکته ظریف توجه داشت که منع بچه از مسجد ، با منع مادر او ازمسجد نیز ارتباط تنگاتنگی دارد .مادران که معمولاً مسئولیت پرستارى و تربیت فرزندان را بیشتر از پدران به عهده دارند در مراعات چنین امرى، سالیانى را محکوم به خانه نشینى و محرومیت از مساجد الهى خواهند بود. مادران با این فرض باید به جرم مادر بودن و پرستارى حداقل سه فرزند 10 تا 12 سال از حضور در پایگاه های عظیم فکری و معنوى اجتناب کنند، و در نهایت به آموخته هاى بیات خانه پدرى و آموزشهای فراموش شده و منسوخ دوران تحصیلى قناعت کنند. بدیهى است چنین برداشتی درحوزه خدامحورى و علم مدارى اسلامى جایگاهى ندارد و با نص صریح دینی مغایر است.
از طرفى دیگر باید به نکته ظریف توجه داشت که منع بچه از مسجد ، با منع مادر او ازمسجد نیز ارتباط تنگاتنگی دارد .مادران که معمولاً مسئولیت پرستارى و تربیت فرزندان را بیشتر از پدران به عهده دارند در مراعات چنین امرى، سالیانى را محکوم به خانه نشینى و محرومیت از مساجد الهى خواهند بود. مادران با این فرض باید به جرم مادر بودن و پرستارى حداقل سه فرزند 10 تا 12 سال از حضور در پایگاه های عظیم فکری و معنوى اجتناب کنند، و در نهایت به آموخته هاى بیات خانه پدرى و آموزشهای فراموش شده و منسوخ دوران تحصیلى قناعت کنند. بدیهى است چنین برداشتی درحوزه خدامحورى و علم مدارى اسلامى جایگاهى ندارد و با نص صریح دینی مغایر است.
این نکته را هم باید اضافه کرد که هیچ وقت احتمال شلوغ کارى و شیطنت از جانب کودکان دور از انتظار نیست و در صورت حضور درمساجد در رفع آرامش آن مقدارى دخیل خواهند بود. اما از باب « الاهم فالاهم » و نتیجه عادت پذیرى کودک ، باید آن را تحمل کرد و درطراحى مساجد براى آنان نیز جایگاهى را متناسب با روحیه کودکى در نظر گرفت.
امروزه براى جلب و جذب کودکان و نوجوانان و حتى جوانان به مساجد از باب : «وجوب مقدمه واجب» باید ساخت مهد کودک فضاى سبز و مجتمهاى ورزشى ، تفریحى و برنامه ریزى ازسوى متولیان مساجد پیش بینى شود باتوجه به فراگیر بودن امور فوق در زندگى روزمره کودکان و جوانان باید مساجد را توسعه داد و متحول کرد.
ما امروز در دنیایى زندگى مى کنیم که دربافت شهرى آن دیگر از خانه باغ ها به ویژه در طبقات پایین و متوسط جامعه که طیف مسجدى را هم آنان تشکیل مى دهند، خبرى نیست.کودک و جوان در یک محاصره آپارتمانى و آپارتمان نمایى به دور از تفریجات لازم محدود شده است. لذا شوق بازى در فضاى سبز زیبا و دلپذیر مى تواند با بلند شدن نغمه دلکش اذان از مأذنه مساجد، جذبه و اشتیاق آنان ار نسبت به مسجد روی شعله ور کند. حتى چنین روشى، مى تواند پدران و مادران را به سوى مسجد بکشاند، که این خود از زمینه هاى «توفیق اجباری» است و از راههاى تحکیم پیوند خانه و مسجد به شمارمی‌رود.
اساساً معمارى سنتى مساجد برچنین ساختارى دلپذیر و دلارایى استوار بوده است به طورى که تاریخ مى نویسد میراث فرهنگی می‌نمایاند. متاسفانه با وجود پیشرفت هاى معماری و تحولات اجتماعى، فرهنگى و صنعتى، به صراحت مى توان ادعا کرد که مسجد سازی هاى امروز، هیچ تناسبى با آن همه تحولات نشان نمی‌دهند و فاقد جاذبه های تبلیغى مطابق با زمان است.
راهکارهایی برای جذب کودکان و نوجوانان به مسجد
- نقش والدین در ترغیب فرزندان به نماز بسیار مؤثر است وقتی قول و عمل والدین در مورد نماز یکی باشد و نوجوان ببیند که والدین او به نماز بیش از هر چیزی اهمیت می دهد. او نیز به این امر الهی ترغیب می شود.
- تبلیغات گسترده در خصوص نماز و بیان فلسفه نماز: تعدادی زیاد از نوجوانان علت اینکه چرا باید نماز بخوانند را نمی دانند. باید به روشهای مناسب و قابل درک فلسفه نماز توسط معلمین، دبیران، مسئولین مدرسه و امام جماعت مسجد بیان شود.
- طولانی نشدن نماز جماعت از عوامل مؤثر برای جذب کودکان، نوجوانان و جوانان و حفظ و تداوم حضور آنها در مساجد می باشد. چه خوب است که امام جماعت مسجد به واجبات نماز جماعت اکتفا کنند و مستحبات را برای بعد از نماز بگذارند.
- تقویت کتابخانه مساجد با کتاب های مفید و ارائه فهرست کتاب های موجود در کتابخانه مساجد به مدارس
- برگزاری اردوهای علمی، تفریحی، زیارتی و ... برای نوجوانان توسط هیأت امناء مساجد و با حضور امام جماعت و با همکاری مدارس در جذب و تربیت دینی دانش آموزان بسیار مؤثر است.
- جلب مشارکت خیرین در برنامه های فرهنگی مساجد، خیرین عزیز با تأمین بخشی از هزینه های اجرایی فعالیتهای اردویی و فرهنگی مساجد می توانند نقش بسیار مهمی در سازندگی نوجوانان و جوانان داشته باشند.
- برنامه ریزی برای تجلیل از کودکان، نوجوانان و جوانانی که در مساجد حضور می یابند بر تداوم حضور آنها می افزاید.
- استفاده از شیوه های تبلیغی جدید: معمولاً در انجام تبلیغات به اولین چیزی که فکر می کنیم سخنرانی است. هر چند که سخنرانی در جای خود با رعایت اصول آن بسیار مؤثر است اما با توجه به روحیه کودکان، نوجوانان و جوانان، آنان حوصله و علاقه ای برای شنیدن از خود نشان نمی دهند و باید از شیوه های تبلیغی دیگری استفاده کرد.
- گروه های همسال بخصوص نوجوانان عضو تشکلها می توانند قرارهای ملاقات رسمی و غیر رسمی خود را با هماهنگی مسئولین مدرسه در محل مساجد بگذارند.
- برگزاری مسابقات مختلف، از جمله عوامل مؤثر بر جذب کودکان، نوجوانان و جوانان به مساجد است. مسابقاتی از قبیل احکام، قرآن، نهج البلاغه، حفظ حدیث، خطاطی، نقاشی، تهیه روزنامه دیواری و مسابقات ورزشی( دو،دوچرخه سواری و فوتبال ) نقش بسیار سازنده ای دارند.
- یکی از مشکلات موجود نحوه اطلاع رسانی فعالیت های مساجد به کودکان است.
- مساجدی که کمک هایی از موقوفات دارند یا به نحوی می توانند نسبت به تهیه پذیرایی اقدام کنند، به منظور تبلیغ و جذب کودک می توانند در مناسبتهای مختلف بسته های پذیرایی تهیه و بین کودکان توزیع کنند.
- امام جماعت مسجد از فرزندان مإمومین برای شرکت در برنامه ها دعوت به عمل آورند معمولاً در مساجد افراد مسن حضور می یابند که هر یک از آنها اگر یک نفر از فرزندان یا نوه های خود را به مسجد بیاورند حضور کودکان و نوجوانان و جوانان در مساجد رونق می گیرد.
- ارتباط صمیمی امام جماعت مسجد با کودکان، نوجوانان و جوانان یکی از مهمترین عوامل جذب و استحکام حضور آنان در مساجد می باشد.
- اذان شعار اسلام و اعلام وقت نماز است چه خوب است که مؤذنین مساجد از بین کودکان، نوجوانان و جوانانی که قبلاً تمرین مؤذنی کرده اند و اذان را زیبا و صحیح بیان می کنند انتخاب شوند.
- تجلیل از کودکان ممتاز درسی و اخلاقی در مساجد
- دادن مسئولیت به کودکان، نوجوانان و جوانان
- اجرای برنامه مراسم جشن ها و اعیاد و جلسات انجمن اولیاء و مربیان در مساجد و حسینیه های محل .
- توجیه خادمین محترم و اهالی مساجد برای برخورد خوب و مناسب با کودکان، نوجوانان و جوانان
- ارتباط امام جماعت مساجد و حسینیه های همجوار با مدارس
یکی از بهترین راه های تقویت ایمان مذهبی، ایجاد جوی مذهبی و فضائی جّذاب درمحیط زندگی و کودک و نوجوان می باشد. ومسجد به عنوان مهمترین پایگاه برای جذب کودکان نقش بسزایی در تقویت ایمان و روح معنوی فرزندان ایفا می کند، البته به این شرط که محیط مسجد نیز برای کودک جذاب و بانشاط باشد.
در این راستا برگزاری مراسم جشن و سرور و بخصوص صحنه هایی از شرکت کودکان به همراه والدین در مساجد می تواند کودک را تشویق به شرکت در مسجد و حضور در مراسم نماز جماعت و دیگر برنامه های مسجد کند.
بچه ها دوست دارند در محافل مذهبی رشد یابند،در بین جمع باشندواعمال و رفتار گروهی را در مذهب ببینند . سرودهای دسته جمعی ، شعرها ، دعاها ، آوازها ، مرثیه خواندن های جمعی ، نماز جماعت و دیگر اموری از این قبیل برای طفل بسیار لذتبخش است. وانجام این امور در تقویت حس اجتماعی کودک جهت حضور در مساجد تأثیر گذاراست.
شک نیست که این آمد و شدها و این مشارکت ها برای کودکان خوب و ارزنده است ولی بدان شرط که اولاً مسائلی در حدود درک و لمس کودک در آن باشد ، ثانیاً طفل در آن خسته و وامانده نشود که کارش در فرجام به سرخوردگی برسد و ثالثاً پس از پایان مراسم لذتی مادی یا معنوی ، چون غذا و شربتی ، یا تشویق و تأییدی برای طفل حاصل آید.
معمولا فرزندان خردسال درمحیطهایی که بزرگسالان بطور رسمی و جدی مشغول به فعالیتی هستند و آنها - خردسالان - نیز به سر و صدا نکردن سفارش می شوند بی حوصله شده و تحمل آن محیط را ندارند و اینیک حس طبیعی است، یکی از محیطها و فضاهایی که چنین شرایطی بر آن حاکم است مساجدهستند ، از طرفی هم والدین جهت آشنا نمودن فرزندان با محیطهای مذهبی مایلندکودکانشان را با مسجد مانوس نمایند لذا باید با توجه به سن کودک تدابیری اتخاذ نمودکه هر دو هدف محقق گردد .
بنظر می رسد اگر هر یک از والدین با توجه به شناختی که از فرزند وعلاقمندیهای او دارد روشی برای حضور علاقمندانه فرزندش در طی زمان انجام فریضه نمازجماعت ، اتخاذ نماید و قدری هم فضای مسجد وقانون سکوت یا کم صدا بودن بهنگام نمازرا برای فرزندش ازقبل توضیح دهد، مشکل جدی پیش نخواهد آمد و هر کودکی بهنگام نماز، مشغول بکار خود است .
شخصیت دادن به کودکان و برخوردمحبت آمیز و محترمانه و صبورانه بهتر از تذکرات تند و اهانت بار و بی حوصلگی های مفرط در برخورد با کودکان معصوم و بی تجربه ای است که مانند ما به بلوغ عقلی واجتماعی نرسیده اند.
بد نیست بزرگترها هم جهت مشارکت در آشنایی کودکان و انسآنها با محیطهای مذهبی ، قدری سعه صدر بخرج دهند و از حرکات و شیطنتهای قابل اغماض کودکان ، چشم پوشی کنند و بر آنها سخت نگیرند زیرا این مساله - سخت نگرفتن برکودکان - یکی از حقوق خردسالان بر بزرگتر هاست .
اگر مسئولین و متولیان مساجد قدری لطافت و سلیقه ی تربیتی بخرج دهند هم می توانند شیطنت کودکان را در چنین محیطهایی با ابزاری بسیار بسیار ابتدایی کنترل نمایند بنحوی که هم این مشکل مرتفع گردد ، هم کودک از مسجد زده نشود و هم بهشرکت در چنین محافلی علاقمند گردد مثل واگذار نمودن برخی امور آسان - مثل توزیع کتب دعا یا قران یا پذیرایی های ساده و ... - و محول نمودن مسئولیتهای سبک به انان که قطعا موجب کنترل حس شیطنت کودکانه شان می شود.
چگونه مساجد را محبوب کودکان کنیم
چند روز پیش در مسجدی منتظر اقامه نماز جماعت بودم که دو پیرمرد، دو کودکی را که آنها نیز در کنارم منتظر شروع نماز بودند را بلند کرده و به صف عقب فرستادند و خودشان جایشان ایستادند، تکبیره الاحرام نماز را که گفتند، دیگر فرصتی برای هیچ کاری نبود و من نارضایتیم را فقط با یک سوال کوتاه و مقطوع از پیرمردها و یک نگاه محبت آمیز حاوی تاسف به کودکان اظهار کردم و نماز را شروع کردم و کودکان نیز مظلومانه نمازشان را به جماعت خواندند.
در حین نماز فکرم مشغول بود و نمی توانستم متمرکز به نماز بشوم که نکند این دوکودک باهمین برخورد اشتباه دیگر به سراغ نماز و مسجد نیایند و یا این که ای کاش این دو پیرمرد نمازشان را در خانه می خواندند، چرا که لااقل با آینده ی دینی دو کودک اینچنین بازی نمی شد و ضمناً این که آیا وقتی کسی را به زور از جایش بلند می کنند و در آن جا نماز می خوانند، نمی اندیشند که نکند این مکان غصبی شده باشد؟
نماز تمام شد و یکی از پیرمردها، شاید در پاسخ همان سوال نصفه و نیمه من از کودکان دعوت کرد تا به جایشان برگردند و در جای تنگی که بیشترش توسط آنها اشغال شده بود نماز بعدی را بخوانند. پیش خودم فکر کردم که چه کودکانی که به همین راحتی از مساجد رانده می شوند و شاید هرگز نیز با مساجد آشتی نکنند.
کلاس اوّل تربیت و آموزش انسان در خانواده است و کودک، دروس اولیه زندگی را از والدین و اطرافیانش فرامی گیرد. ازاین رو، اگر والدین اهل مسجد و نماز و دعا و عبادت باشند، روی قانون تبعیّت کوچکتر از بزرگتر، کودک مُهر را از مقابل والدین برداشته و به تقلید از آنها خم و راست می شود و می بوسد.
خلاصه، چشمان درخشان کودکان شب و روز حرکات اهل خانه و اعمال آنها را مینگرند و گوشهای حسّاس آنان، مانند یک دستگاه گیرنده قوی و مجهّز، مواظب حرکات و سکنات آنهاست. «ویژگى هاى رفتارى والدین، طرز فکرها، آداب و رسوم، تقلیدها، تعصبات، سطح اندیشه و فرهنگ آنها، امکانات مادّى و معنوى آنان و همچنین کسانى که آدمى به صورت مستقیم و یا غیرمستقیم تحت تأثیر آنهاست در کودک اثر مىگذارند. براین اساس، اگر پدر و مادر و اعضای دیگر خانواده، افراد وظیفه شناس و اهل عبادت و مسجد باشند، معمولاً کودکانی سالم، با شخصیتی مثبت و فعّال در آن پا به عرصه جامعه خواهند گذاشت؛ و گرنه افرادی بیبندوبار و لاابالی، بی نماز و بزهکار و بیدین و ... وارد عرصه جامعه شده و چون مفسدند، فساد بار میآورند. بنابراین، تعلیم و تربیت در دوران کودکی امری بسیار مهم است که نباید از آن غفلت کرد. دل کودک و نوجوان، چون لوح سفیدی است که هر چیزی در آن قرار بگیرد، ثبات و پایداری بسیاری دارد؛ امام علی(علیه السلام) در این باره به امام حسن(علیه السلام) میفرمایند: «قلب نوجوان، مانند زمین کاشته نشده، آماده پذیرش هر بذرى است که در آن پاشیده شود. پس در تربیت تو شتاب کردم، پیش از آن که دل تو سخت شود، و عقل تو به چیز دیگرى مشغول گردد».
آموزه های دینی، بزرگترین مسؤلیت والدین را تربیت صحیح فرزندان میداند. براین اساس، در نظام تربیتى اسلام، تربیت خانوادگى از اهمیت ویژه اى برخوردار است؛ به گونه اى که خداوند تبارک و تعالى مىفرماید:
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَکُمْ وَأَهْلِیکُمْ نَارًا...؛ اى کسانى که ایمان آورده اید! خودتان و خانواده تان را از آتش دوزخ نگه دارید».
والدین نقش عمده اى در برقرارى ارتباط کودک و نوجوان با مساجد دارند. اصولاً بسیارى از کارهاى ناپسند تا به صورت عادت در نیاید در اجتماع انجام نمىگیرد. امام على(علیه السلام)یکى از روشهاى تربیتى را عادت مىداند که از آن به عنوان طبیعت دوم یاد مىکند. و مىفرماید: «نفس را به انجام مکارم و تحمّل بار گران عادت ده، تا شرف نفس پیدا کرده، آخرتت آباد، و ستایش کنندگانت زیاد شوند»[٦]؛ بر این اساس، اسلام سفارش مىکند فرزندان را از کودکى به نماز و روزه عادت دهید تا تقیّد به فرائض در بزرگسالى بر آنان دشوار نگردد.
اگر والدین، فرزندان خود را از کودکی و نوجوانی به حضور در مسجد و خواندن نماز و عبادات عادت دهند، این سنّت پسندیده به تدریج در ذهن آنان نقش بسته و با آن مأنوس میگردند. مساجد نیز میتوانند با برپایی برنامه های آموزشی و هنری اولین قدم را برای ایجاد این رابطه عاطفی بردارند.
مهم ترین نوع یادگیری انسان، یادگیری مشاهده ای است. بر همین اساس، یکی از روش های تربیت، تربیت به وسیله الگو است، که میتوان آن را«روش الگویی» نامید.
انسان‌ها به الگو نیازمندند. در خانواده، پدر و مادر میتوانند بهترین الگوی کودکان و نوجوانان باشند و اگر چنین شود، در شکل‌گیری رفتار آنها بسیار مؤثر خواهد بود. کودکان و نوجوانانی که شاهد حرکت سپند‌گونه‌ی والدین هنگام نماز هستند، به‌طور قطع به این نکته توجه بیشتری خواهند داشت. البته هرچه رابطه والدین با فرزندان عاطفی تر باشد، آنها بیشتر تأثیر می‌گیرند. هرچند پند و نصیحت هم اثرهایی دارد؛ امّا رفتار الگویی مؤثرتر است. شاید بر همین اساس گفته‌اند که صدای عمل بلندتر است.
اولین الگوهای رفتاری برای کودکان والدین می باشند و رفتار آنها مورد تقلید و همانند سازی کودکان قرار میگیرد ـ دختر از رفتار مادر و پسر از رفتار پدر ـ بیشتر متأثر می شود.
امکانات و ملزومات سخت افزاری برای حضور کودکان در مسجد
بهترین مکان برای رشددینی کودک،جایی نمی تواند باشدجزخانه خالق، در این صورت است که با برکت خدای متعال می توانیم شاهدکودکان متقی باشیم.
در روایات رسیده از جانب حضرات معصومین (علیهم السلام)؛ به ما توصیه شده است: تا میهمانان در دنیا باشید و مساجد را خانه های خود قرار دهید و نیز مسجد خانه پارسایان شمرده شده است. وقتی به کارکردهای مسجد از صدر اسلام تاکنون می نگریم، می بینیم که مسجد نه تنها مکانی برای عبادت و محفلی برای راز و نیاز مؤمنین با پرودگار خویش بوده است، بلکه محل اجتماع مسلمانان، محل آموزش و پرورش کودکان و نوجوانان، محل حفظ بیت المال و خزانه کشور، پناهگاه مردم در مواقع اضطراری، محل نگهداری مجرمان، دادگستری، مجلس شورا و قانونگذاری، بیمارستان و داروخانه، مرکز تبلیغات رسمی، مرکز تعلیم و تربیت عمومی و اختصاصی ، کتابخانه، انبار مهمات، مرکز اعزام نیروهای جنگی، محل اعلان اخبار، اردوگاه اسرا، آموزشگاه نظامی، محل نگهداری غنائم و... بوده است.
تربیت کودک مسجدی، کارکرد مهم مسجد:
یکی از مهمترین کارکردهای مسجد تعلیم و تربیت و سازندگی انسانهایی مؤمن برای آینده اسلام است. همان دینی که تاکید فراوانی به تمرین و عادت دادن کودکان به دینداری و انجام فرائض دینی دارد.
باید دانست که بهترین مکان برای رشد دینی کودک جایی نمی تواند باشد، جز خانه خالق، که همان مسجد است و مهمانان، زائر او و نیز خودِ صاحب خانه، اکرام زائر را واجب دانسته در این صورت است که با تربیت ما و برکتی که خدای متعال در زائران کوچک خویش قرار می دهد، می توانیم شاهد کودکان متقی باشیم.
به همین جهت در زیر به نمونه هایی از ملزومات سخت افزاری دخیل در مسجدی شدن کودکان اشاره می کنیم.
فضایی مخصوص به کودکان:
بهترین روش برای ارضای غرائز کودکان بازی و تفریح است، و نباید او را از بازی منع کرد چرا که سن او طبق فرموده پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) سن آقایی کردن است، پس چه پسندیده است که ما از این روش در جهت مسجدی کردن کودکان بهره ببریم و آنان را بدین واسطه به سمت عادات معنوی سوق دهیم.
مهمترین امر در این مسئله قرار دادن فضایی مختص به کودکان، که در اوقات مختلف کودکان در آنجا به بازی و سرگرمی می پردازند.
مکانی که در هنگام اقامه نماز پذیرای کودکان زیر ٥ سال بوده و در آن مربیانی که خود به عنوان خادم افتخاری مسجد هستند؛ به خدمت رسانی و آموزش و سرگرم کردن کودکان، می پردازند. فضایی که در غیر اوقات نماز پذیرای کودکان دیگر هم می تواند باشد و در آنجا می توان کلاس های مختلف آموزشی و تربیتی را برای کودکان به اجرا گذاشت.
ملزومات تفریحی و سرگرمی:
1. ایجاد فضایی مناسب جهت بازی کودکان در حیاط مسجد که موجب آزار نمازگزاران نگردد.
2. قرار دادن وسائل نقاشی مثل کاغذ و مداد رنگی یا مداد شمعی به جهت نقاشی کودکان روی تخته یا کاغذ.
3. تهیه میزهای کوچک برای قرار گرفتن کودکان در پشت آنها برای خمیر بازی و نقاشی.
4. تهیه و نصب تاب و سرسره کوچک در گوشه ای از حیاط مسجد به طوری که در هنگام بازی نظارت مربیان به صورت مستقیم یا غیر مستقیم را همراه داشته باشد.
5. پهن کردن میز تنیس در گوشه ای از حیاط مسجد یا فضایی که امکان این کار در آنجا مهیا باشد.
6. درست کردن تیر دروازه هایی برای فوتبال کودکان در حیاط مسجد یا فضایی غیر از مسجد با هدایت و نظارت مربیان مسجدی.
ملزومات روانی:
1. درختکاری و گل کاری در فضای حیاط مسجد و قرار دادن گلدان هایی در شبستان مسجد، تا سبب ایجاد آرامش و تولید اکسیژن لازم برای کودکان شود.
2. قرار دادن گلاب پاش هایی در ورودی مسجد جهت معطر کردن و خوشبو ساختن فضای مسجد، تا موجب ایجاد فضایی معنوی و آرام بخش برای کودکان و نونهالان شود.
ملزومات آموزشی:
1. مجهز کردن گوشه ای از مسجد یا فضایی جداگانه به قفسه های کتاب کودکان و نوجوانان برای مطالعه در مواقع حضور آنان در مسجد یا تحویل امانی کتب به ایشان.
2. ایجاد فضایی آموزشی برای برگزاری کلاسهای قصه گویی، روخوانی قرآن، نقاشی، خطاطی و...
3. تهیه تعدادی رایانه جهت آشنایی و آموزش کودکان با رایانه و نرم افزارهای بازی های رایانه ای دینی.
4. نصب تخته وایت برد برای تدریس مربی به کودکان.
ملزومات تربیتی:
1. تدارک پرده نمایش و اجرای فیلم های جذاب و انیمیشن های مربوط به حوزه ی دین.
2. ایجاد فضا یا صندلی مناسب برای کودکان تکبیر گو و تهیه پایه بلندگو به اندازه قد کودک .
3. ایجاد کانونی فرهنگی برای برپایی کلاس های مختلف فرهنگی و تربیتی در مسجد یا نزدیک آن.
ملزومات بهداشتی:
1. تهیه جاکفشی های تمیز یا کیسه های یکبار مصرف برای قرار دادن کفش های کودکان داخل آنها.
2. ایجاد سرویس های بهداشتی با دارا بودن سنگ توالت مناسب برای کودکان.
3. تعبیه جا مایع صابون هایی در سرویس بهداشتی به اندازه ی قدّ کودکان باشد.
4. قرار دادن دمپایی برای تجدید وضوی کودکان و استفاده از سرویس بهداشتی و آبخوری.
5. قرار دادن آب سردکن و لیوان یکبار مصرف در نزدیک ترین مکان به شبستان مسجد.
6. تهیه مهر های بهداشتی و تمیز مخصوص نماز کودکان.
بنابراین همه ما موظفیم تا در مسجدی شدن کودکان تلاش کنیم و دست به دست هم در این کار خیر به هم یاری دهیم، چرا که به دستور قرآن کریم مومنین باید در کارهای خیر به هم یاری دهند(مائده،٢)، تا به لطف و مرحمت خدای متعال کودکانمان تبدیل به نور چشم و پیشوای پرهیزگاران گردند(فرقان، ٧٤).
نقش ائمه جماعات و خادمین مساجد در شکوفایی احساس مذهبی کودکان
خلق و خوی نیکوی امام مسجد و مهارت اجتماعی او در برقراری ارتباط با نمازگزاران بویژه نوباوگان و نوجوانان فوق العاده حساس است . استقبال از حضور اتفاقی یا مستمر نوجوانان در مسجد ، توسط امام مسجد و با چهره ای گشاده و متبسم ، احساس زیبا و خوشایندی را در وجود نیازمند محبت کودکان و نوجوانان ، ایجاد می کند.
باید مراقب بود که خدای ناکرده با تندخویی و عتاب و خطاب ، زمینه آزردگی روان حساس ، ترد و شکننده نوجوانان را به هنگام حضور در مسجد ، به هر دلیلی که باشد فراهم ننمایم ! بعضاً مشاهده شده است که به هنگام اقامه نماز و یا سخنرانی خطیب ، بعضی از کارگزاران مسجد ، مانند خادم مسجد ، با تندخویی و عصبانیت کودک یا کودکانی را که همراه پدر یا برادر بزرگتر خود به مسجد آمده اند، چون شیطنت می کنند ، آزرده می سازند یا از محوطه مسجد بیرون می کنند . متأسفانه این قبیل عکس العملهای ناسنجیده ، خود می تواند آفتی باشد برای رشد و پرورش احساسات مذهبی کودکان .
